İhracat kontrolleri ve lisansları: Savunma sanayiinde rekabet önlemleri

TUSAŞ tarafından 2 ayda bir yayımlanan “TUSAŞ MAG” dergisinin 127. sayısında ihracat kontrolleri ve lisansları konusu ele alınıyor.

TUSAŞ MAG dergisinin 127. sayısına, mobil uygulamamızın dergi bölümünden ücretsiz olarak ulaşabilirsiniz.

Dergide yer alan “İhracat Kontrolleri ve Lisansları: Savunma Sanayiinde Rekabet Önlemleri” başlıklı yazıyı, takipçilerimize sunuyoruz:

İHRACAT KONTROLLERİ VE LİSANSLARI: SAVUNMA SANAYİİNDE REKABET ÖNLEMLERİ

Şirketimizin ANKA ve T129 ATAK ile birlikte sınırları aşmasının ardından ihracat konusu hem Şirketimizin hem de ülkemizin gündeminden düşmüyor. İhracat İşlemleri Uzmanı Muhammed İlkay Uzuner, ihracat kontrolleri ve lisanslarını, ülkemizdeki uygulamaları ve bunun nasıl bir katma değere dönüştürülebileceğini kaleme aldı.

Küreselleşen dünyada savunma sanayi ürünlerinin bölgesel nüfuzunun beraberinde küresel pazarda da kanıtlanmış olması, ayırt edici özellikleri taşıması ve bu özellikleri muhafaza etmesi gerekmektedir. Rekabetçi piyasa gereği ürünlerin üretim süreci kadar o ürünlerin satışı, geliştirilmesi ve kullanımı da belirli kurallar ile düzenlenmiştir. Söz konusu düzenlemeler ile savunma sanayi ürünlerini kullanım amacına göre sınıflandırmak suretiyle belirli kişi, kurum veya ülkelere aktarımının engellenmesi ve bu doğrultuda çeşitli önlemler alınması amaçlanır. Ülke ve birliklerin küresel politikası doğrultusunda oluşturulan kontroller ve bu kontrolleri denetleyen çeşitli kurumlar mevcuttur. Başta Amerika Birleşik Devletleri (ABD), Avrupa Birliği (AB) ve İngiltere olmak üzere birçok ülke kendi ihracat kontrolleri yönetmeliklerini uygulamakta ve çeşitli kamu kurumlarınca denetlenmektedir. Bu durum özetle ülkelerin ulusal güvenlik kaygısıyla ve pazar hâkimiyetini muhafaza etmek için sistematik kural ve düzenlemelere ihtiyaç duyulduğunu göstermektedir. Bu sebeple ülkeler savunma sanayi devamlılığını ve gelişimini temelde ihracat kontrolleri ile sağlayarak millileşme oranlarını yükseltmekle beraber uluslararası pazarda hâkimiyetlerini de sürdürülebilir hale getirmektedir.

İhracat kontrolleri ve lisansları nedir?

İhracat kontrolü, dış ve güvenlik politikası risklerini önlemek ve bunlara müdahale etmek için vazgeçilmez bir araçtır (BAFA, 2021). Söz konusu araç ülkelerin kendi mevzuatları, politikaları ve hedefleri doğrultusunda ürün, hizmet, teknoloji ve proje gibi çıktıların aktarımında veya kabulünde uygulanmaktadır (KPMG, 2020). Söz konusu kontrollerde silah ve ilgili teknolojilerin belirlenmesi, tanımlanması, sınırlandırılması, kontrol altında tutulması ve uluslararası pazara denetimsiz yayılarak tehlike oluşturabilecek noktalara transferinin engellenmesi amaçlanmaktadır (MSB, 2020).

İhracat kontrolleri ve lisansları hususunda ABD’de; 

International Traffc In Arms Regulations-ITAR (Silahların Uluslararası Trafği), askerî kapsamı bilinen veya tanımlanan ürün ve hizmetlerin geçici transferini düzenler. ITAR, yalnızca askerî ürünleri değil yazılım, araştırma, proje ve ticari ürünleri de kapsayabilir. (DOS, 2022) Export Administration Regulations- EAR (İhracat İdaresi Yönetmelikleri), çift kullanımlı (dual use) ürünler için geçerlidir. Office of Foreign Assets Control- OFAC (Dış Kaynaklı Varlıkları Denetleme O.), ABD’nin ambargo ve yaptırım programlarını yönetmektedir (OFAC, 2022).

ITAR kapsamında olan ürünler için Dışişleri Bakanlığı Savunma Ticaret Kontrolleri Müdürlüğü (DDTC), EAR kapsamında olan ürünler için Ticaret Bakanlığı Sanayi ve Güvenlik Bürosu (BIS) ve OFAC kapsamında olan ülkeler için Hazine Bakanlığı sorumludur. Avrupa Birliğinde ise Système Intégré de Gestion de Licenses- SIGL (Lisans Yönetim Sistemi) üzerinden ürün veya çıktıların herhangi bir kontrole veya sınırlamaya tabi olma durumu incelenmelidir (EUCOMMISSION, 2021).

Türkiye’de ihracat kontrol

Türkiye’nin tabi olduğu ve Millî Savunma Bakanlığı tarafından denetlenen üç farklı İhracat Kontrol Rejimi mevcuttur. Wassenaar Düzenlemesi (WD) Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi (FTKR) Silah Ticaret Antlaşması (ATT) Wassenaar Düzenlemesi kapsamında dört temel kontrol listesinden ilki olan ve Ticaret Bakanlığı tarafından yürütülen çift kullanımlı malzeme listesi temelde üretim amacı olarak ticari olan fakat askerî kapsamda kullanılma potansiyeli olan her türlü cisim, araç, teknoloji ve üretimi kapsar (MSB, 2020).

İhracat kontrolü sadece somut ürünleri mi kapsar?

ABD ve AB bölgesinde ihracat kontrollerinin kapsamına çift kullanımlı ürünlerin yanı sıra akademik, proje, araştırma, hizmet ve know-how alanlarındaki faaliyetler de tabi tutulmaktadır.

Örneğin; üniversitede araştırma merkezinde ileri üretim teknikleri geliştiren veya nükleer malzemeler ile ilgili bir proje üzerinde çalışan bir akademisyen veya öğrenci de çalışma öncesinde lisans gerekliliğini kontrol etmekle yükümlü ve ilgili durumda lisans alımı yapmadan projeye devam edememektedir. Bu durum da özellikle farklı milletlere ev sahipliği yapan İngiltere’de Ticaret ve Sanayi Bakanlığı tarafından yayımlanan “Akademik İhracat Kontrol Yasası Kılavuzu” ile tebliğ edilmek suretiyle akademik merkezlere zorunlu kılınmıştır (DTI, 2006).

AB, İngiltere gibi birçok ülkede olduğu gibi aynı şekilde George Washington Üniversitesi, California Üniversitesi gibi üniversiteler ABD’de geçerli ITAR, EAR gibi ihracat kontrolleri ile ilgili kontrolleri ve danışmanlıkları gerçekleştiren bir ofise sahiptirler. Bu ofis sayesinde ülkelerinde var olan ihracat kontrolü kuralları ile ilgili akademik araştırma yapan öğrenci ve akademisyenleri yönlendirmek ve üniversite kapsamında gerçekleştirilen proje, araştırma ve teknolojik gelişmelerin ülke dışına izinsiz çıkışının kontrol altına alınması sağlanmaktadır (GW, 2021). Bu durum caydırıcı yasaklar ve ceza yaptırımları ile kontrol altında tutulmaktadır.

Silah İhracatı Kontrolleri Yasası (AECA) ve Uluslararası Silah Ticareti Düzenlemeleri (ITAR), savunma kontrollerinin kasıtlı ihlallerinin ihlal başına 1.000.000 ABD Doları’na kadar veya on yıl hapis cezasına veya her ikisinin de karşılığı olacak miktarda para cezasına çarptırılabileceğini öngörmektedir (UCOP, 2022). ITAR'a benzer şekilde, İhracat İdaresi Düzenlemelerinin (EAR) ihlalleri hem cezai hem de idari cezalara tabidir.

Millî bir değere dönüştürülebilir

Ülkemiz savunma sanayi ve teknoloji atılımlarıyla adından söz ettirmeyi başarmış ve belirli ürün gamlarında öncü ülkelerden biri hâline gelmiştir. Teknolojik altyapı, tecrübe ve beceri açısından birikimler şekillendirilerek Milli Muharip Uçak, HÜRJET, İnsansız Hava Aracı (İHA) gibi yenilikçi ürünlerin üretimi gerçekleştirilmektedir. Teknolojik ürünlerin küresel pazarda yer alması kadar rekabetin muhafaza edilmesi ve teknoloji aktarımının kontrol edilmesi de aynı derecede önemlidir.

Karşılaştırılan ülke ve birlikler incelendiğinde çok taraflı ihracat rejimlerine uyumlu olan ve millî çıkarların korunduğu ulusal ihracat kontrolü mekanizmasının oluşturulmasının sağladığı avantajlar izlenebilir. Söz konusu mekanizma ile yalnızca üretimlerin değil, her türlü araştırma, geliştirme, proje, laboratuvar analizleri gibi çıktılar yerelde değerlendirilerek, millî değer hâline getirilebilir. Özellikle ilgili ülkelerde üniversitelerin, şirketlerin ve kurumların kendi ihracat kontrol ofislerinin olması söz konusu kontrollerin gerekliliğine işaret etmektedir. Kontroller sayesinde gerek bireylerin gerek teknolojik gelişimlerin ulusal çıkarlar doğrultusunda kullanılması ile millî değer hâline gelmesi sağlanmaktadır. Böylece tecrübe birikimi, fiziksel, potansiyel ve bireysel değerler ülke içerisinde muhafaza edilmekte ve değerlendirilebilmektedir.

Tüm bu hususlar dikkate alındığında savunma sanayinde yükselen Türkiye’nin ihracat kontrollerinin ulusal düzeyde geliştirilmesi ve tesis edilmesi gerekmektedir. Ürün ve çıktıların küresel pazarda rekabetçi olması ve hâkimiyetinin korunması, teknolojik altyapının elde tutularak potansiyelin değerlenmesi için kurum, kuruluş ve işletmelerce ihracat kontrollerinin oluşturulması ve uygulanması olumlu etki gösterecektir.