Türkiye’nin uzay alanındaki stratejik yol haritası ve TÜBİTAK Uzay’ın rolü

Son 10 yılda, uzay teknolojisinde büyük ilerlemeler kaydedildi. Özel şirketlerin liderliğinde geliştirilen tekrar kullanılabilir roketler, uzaya erişimini kolaylaştırdı. Uydu teknolojisinin gelişimi dünya çapında haberleşme, navigasyon, uzaktan algılama ve hava tahmini gibi uygulamaların yaygınlaşmasına ve günlük hayattaki önemlerinin artmasına sebep oldu. Mars ve diğer gezegenlerin keşfi için geliştirilen robotik araçlar daha fazla ve kıymetli veriler topladılar. Ayrıca, gelecekteki kaynakları ve ekonomik fırsatları artırabilecek olan uzay madenciliği ve uzay turizmi gibi yeni alanlar keşfedildi. Bütün bu gelişmeler ülkemizin uzay yarışının içinde olmasını ve uzay teknolojilerinde yurtdışından bağımsız duruma gelmesini elzem hale getirdi.

Ülkemizde Uzay Çalışmaları

Türkiye’de uydu teknolojilerinin yerlileştirilmesi amacına hizmet eden ilk önemli adım, TÜBİTAK UZAY tarafından teknoloji transfer projesi olarak başlatılan BİLSAT Uydusu’dur. Proje Türkiye’de küçük uydu teknolojilerini başlatmak, geliştirmek ve desteklemek amacıyla gerçekleştirildi. TÜBİTAK UZAY’ın araştırmacılarından oluşan bir ekip uydunun tüm aşamalarında yüklenici firma mühendisleriyle birlikte çalışmış, faydalı yüklerden ikisini ise tasarlayıp yerli sanayinin katkılarıyla üretmiştir.

BİLSAT’ın 2003’te uzaya fırlatılmasının ardından biri sivil, diğeri askeri amaçlı iki yer gözlem uydusu projesi eşzamanlı yürütüldü. 7,5 metre çözünürlüklü RASAT uydusu TÜBİTAK UZAY tarafından, 2,5 metre çözünürlüklü GÖKTÜRK-2 uydusu TÜBİTAK UZAY ve TUSAŞ tarafından tasarlanmış, üretilmiş ve test edilmiştir. RASAT, 2011 yılında; GÖKTÜRK-2 ise 2012 yılında fırlatılmış; iki uydu da görev ömründen daha uzun süre işlevini sürdürmüştür. Devreye alındıktan sonra Hava Kuvvetleri Komutanlığı’na devredilen GÖKTÜRK-2 uydusu halen görevine başarıyla devam etmektedir.

Başarılı yer gözlem uydu projelerinin ardından Türkiye’nin ilk yerli ve milli haberleşme uydu projesi TÜRKSAT 6A ile Türkiye’nin ilk yerli ve milli, yüksek çözünürlüklü yer gözlem uydu projesi İMECE projeleri başlatıldı. Metre altı çözünürlüğe sahip olan İMECE Uydusu 15/04/2023 yılında uzaya fırlatıldı ve halen yörünge testlerini başarıyla gerçekleştirmeye devam ediyor. TOGG Kampüsü’nün İMECE Uydusu’yla alınan görüntüsü basınla paylaşılmış olup Şekil 1’de yer almaktadır.

TÜBİTAK UZAY yöneticiliğinde, ASELSAN, TUSAŞ ve CTECH ortaklığı ile yürütülen TÜRKSAT 6A’nın ise 2024 yılında uzaya fırlatılması hedefleniyor.

Türkiye Uzay Ajansı ve Milli Uzay Programı

Uzay teknolojilerinin öneminin daha da artmasıyla, 2018 yılında Türkiye Uzay Ajansı (TUA) kuruldu. Ülkemizin uzay teknolojileri alanındaki yeteneklerini geliştirmek ve uzay faaliyetlerinde daha etkin bir rol oynamasını sağlamak amacıyla kurulan TUA, bu hedefleri yerine getirmek amacıyla Milli Uzay Programı’nı hazırladı. Bu program 9 Şubat 2021 tarihinde Cumhurbaşkanımız Sayın Recep Tayyip Erdoğan tarafından kamuoyuyla paylaşılarak yürürlüğe girdi. 2022 yılında ise Milli Uzay Programı Strateji Belgesi (Türkiye Uzay Ajansı, 2022) yayınlanmış olup, bu belgeyle uzay teknolojileri alanında ulusal ihtiyaçlar ortaya konularak yol haritası belirlenmiştir. Türkiye’de uzay teknolojileri alanında faaliyet gösteren kurum ve kuruluşların TÜBİTAK UZAY’ın faaliyetleri ve planlamasında bu belge belirleyici konumdadır.

2022 yılında yayınlanan Milli Uzay Programı Strateji Belgesi’nde 10 farklı hedef program yer almıştır:

1. Ay Araştırma Programı:

Son yıllarda, çok sayıda ülke Ay’ı da kapsayan uzay görevleri planlamakta, ilan etmekte ve gerçekleştirmekte. Bunlar içerisinde bilimsel görevlerin yanı sıra özel şirketlerin uzay turizmi faaliyetleri, Ay’a yeniden astronot gönderme görevleri ve uzun vadeli, Ay’a üs kurmayı hedefleyen çalışmalar yer alıyor (URL 1, 2022; URL 2, 2022).

TUA tarafından iki aşamalı olarak planlanan Ay Araştırma Programı’nın ilk projesi 2021 sonunda başladı ve TÜBİTAK UZAY yöneticiliğinde gerçekleştiriliyor. Bu proje kapsamında geliştirilen uzay aracının ay yörüngesine ulaşması, burada bir müddet işletilerek bilimsel veriler toplaması ve en sonunda da ay yüzeyine sert iniş yaparak görevini tamamlaması planlanıyor. Uzay aracının tasarımı, üretimi, entegrasyonu, testleri ve operasyonları TÜBİTAK UZAY tarafından gerçekleştirilecek olup, uçuş bilgisayarı, haberleşme ekipmanları, arayüz elektronikleri, güç düzenleme ve dağıtım ekipmanı, tepki tekerleri, dozimetre ve hibrit itki motoru gibi önemli bileşenler yerli ve milli olarak geliştiriliyor.

Ay Araştırma Programı’nın ikinci projesinde ise Ay’a yüzeyde gezebilen robotik bir araç indirilerek bilimsel deneyler gerçekleştirecek.

2. Uydu Üretiminin Tek Çatı Altında Toplanması ve Yerli Uydu Geliştirme Programı

Bu hedefle Türkiye’nin sahip olduğu temel uydu üretim, test ve entegrasyon kabiliyetlerinin, TUA koordinasyonunda kurulacak olan milli bir şirket bünyesinde kademeli olarak birleştirilmesi amaçlanıyor. Bu kapsamda, 9 Şubat 2021 tarihinde gerçekleştirilen törende TÜBİTAK, TUSAŞ ve TÜRKSAT arasında “Milli Uydu Üretim Şirketi Kurulmasına İlişkin Protokol” imzalandı.

3. Bölgesel Konumlama ve Zamanlama Sistemi (BKZS) Programı

Küresel seyrüsefer uydu sistemleri ile kullanıcılara ulaştırılan hassas konum ve zaman bilgisi sivil ve askeri birçok uygulama için kritik öneme sahip durumda. Dünyada üç büyük ülke dışında bütün ülkeler bu derece kritik bir sistemde tamamen yurtdışına bağımlı olmak durumunda ve maalesef biz de bu ülkeler arasında yer alıyoruz. Bu eksikliği gidermek üzere bir BKZS geliştirilmesi hedefler arasına alındı. Bu hedef kapsamında 2023 yılında TÜBİTAK Ulusal Metroloji Enstitüsü (UME) teknik yürütücülüğünde Atomik Frekans Standartı Geliştirme Projesi’ne başlandı (URL 3, 2023).

4. Uzaya Erişim ve Uzay Limanı Programı

Bu program ile ülkemizin kendi uydularını diğer ülkelerden bağımsız olarak, kendi fırlatma sistemleriyle uzaya gönderebilmesi ve ülkemizde fırlatma teknolojilerine yönelik sürdürülebilir, rekabetçi bir sanayi ekosistemi oluşturulması hedefleniyor. Hem roket sistemleri hem de fırlatma alanları ile ilgili çalışmalar yakın zamanda başlamıştır (Göğüş, 2021).

5. Uzay Havasına İlişkin Teknolojik Araştırmalar

Bu kapsamda uzaydaki sistemlere zarar veren, ayrıca uyduların sağladığı haberleşme, navigasyon vb. hizmetlerde bozulma ve kesintilere yol açabilen uzay havası ile ilgili çalışmalar desteklenerek ülkemizin uzay görevlerinin güvenilirliğine ve sürdürülebilirliğine katkı sağlanması hedefleniyor.

6. Uzay Nesnelerinin Yerden Gözlemi ve Takibi

Uydularımızın çarpışma analizini kendi gözlemlerimizle oluşturduğumuz, aktif uydu ve uzay çöplerinin yörünge bilgilerini içeren kataloğu kullanarak dışarıdan bağımsız şekilde yapabilmek programın temel amacıdır.

7. Uzay Sanayi Ekosisteminin Geliştirilmesi

Bu hedef kapsamında, uzay alanındaki faaliyetlerin ülkenin ihtiyaçlarına cevap vermesinin yanı sıra gelir getirmesi amacına yönelik olarak bu alandaki altyapının iyileştirilmesi, finansal ve bürokratik düzenlemelerin gerçekleştirilmesi planlanıyor.

8. Uzay Teknolojileri Geliştirme Bölgesi Kurulması

Bir uzay teknolojileri geliştirme bölgesi kurularak ilgili şirketler bir araya getirilecektir. Bu yapının, alandaki ArGe yetkinliğinin ve teknoloji geliştirme kapasitesinin artmasına hizmet edeceği değerlendirilmektedir.

9. Uzay Farkındalığı ve İnsan Kaynağının Geliştirilmesi

Yetenekli gençlerin, uzay teknolojilerine yönelmelerinin sağlanması ve katma değeri yüksek çalışmaları gerçekleştirebilecek yetkinliğe sahip olmaları için iyi eğitim almaları hedeflenmektedir.

10. Türk Astronot ve Bilim Misyonu Programı

Bu programda bir Türk vatandaşının uluslararası iş birliği ile astronot eğitimi alması ve uzaya gönderilmesinin yanı sıra, Türk bilim insanlarının yer çekimsiz ortam gerektiren deneylerinin Uluslararası Uzay İstasyonu’nda (UUİ) gerçekleştirilmesinin sağlanması hedeflenmiştir. Program TÜBİTAK UZAY tarafından gerçekleştirilmekte olup asil ve yedek astronot adayları belirlenmiş, eğitimlerinin bir bölümü tamamlanmış, deneyler seçilmiş durumdadır. Yılın son çeyreğine yapılacak fırlatma ile ilk Türk Uzay Yolcusu’nun UUİ’na gönderilmesi planlanıyor.

Sonuç

Türkiye’de uzay çalışmaları, doğrudan ulusal ihtiyaçlarımıza yanıt verecek ürünler ortaya koymakla kalmamakta, kısa vadeli planlama içerisinde Ay’ın yörüngesinde işletildikten sonra yüzeyine sert iniş yapacak bir uzay aracının tasarlanıp üretilmesi ve Türkiye’deki bilim insanlarının yer çekimsiz ortam gerektiren deneyleri için bir Türk astronotun Uluslararası Uzay İstasyonu’na gönderilmesi gibi iddialı bilimsel projeler de gündemimizde yer almaktadır. Bu görevler ülkemizi uzay yarışında farklı bir seviyeye taşıyacaktır.