Türkiye’nin madeni bor - “Şehir efsanesi” mi? “Gerçeklik” mi?

Dünya bor rezervlerinin yüzde 73’ünü elinde bulunduran Türkiye, söz konusu madeni yaygın kanının aksine cevher olarak değil rafine edip borik asit haline getirerek satıyor. 1 ton bor cevherinin şu an piyasa değeri 120-150 dolar civarında iken işlendiği taktirde fiyat binlerce doları bulabiliyor. Türkiye, bu kapsamda geçen yıl 1,18 milyar dolar ihracat geliri elde etti. Şimdi söz konusu madenin kilogram fiyatını 40 bin dolara kadar çıkaracak yeni bir yatırım yolda. Bandırma’da 2 yıl sonra hayata geçecek 80 milyon dolarlık yatırım ile maden 300 kat değerleniyor.

Dünya bor rezervlerinin çok büyük bir kısmını elinde bulunduran Türkiye’nin bu madeni kullanması halinde ekonominin uçacağı söylenir. Bu söylenti kimine göre bir şehir efsanesi kimine göre ise gerçekliktir. Peki dünyadaki rezervlerin yüzde 73’üne sahip olan Türkiye için bor gerçekte ne ifade ediyor? hangi alanlarda kullanılıyor ve ekonomideki etkisi nasıl ve ne derecede gerçekleşiyor? Türkiye aslında bu madeni uzun süredir çıkarıyor ve pek çok farklı şekilde de kullanıyor. 1 ton bor cevherinin şu an piyasa değeri 120-150 dolar civarında. Ancak bu maden işlendiği takdirde binlerce dolarlık değere ulaşabiliyor. Türkiye ayrıca bor madenini cevher olarak değil rafine edip borik asit haline getirerek satıyor. Bu şekilde şu an cevherin ton başına değeri 150 dolar iken borik asite çevrildiğinde bin dolara, bor karbüre çevrildiğinde ise 40 bin dolara kadar satılabiliyor.

CAMDAN ÇİMENTOYA, TEMİZLİKTEN SKERİ TEÇHİZATA KADAR

Doğada serbest halde bulunmayan bor elementi farklı elementle minerallerle bileşik halde meydana gelir. Ülkemizde yaygın olan bor mineralleri tinkal, kolemanit ve üleksittir. Yani ipeksi beyaz yuvarlak kristal kütlelerde veya paralel liflerde oluşan bir mineraldir. Sektörel bazda farklı alanlarda kullanılan bor mineralleri en çok cam sektöründe yaygın olarak kullanılıyor. Zira bor oksit, camın akışkanlığını artırdığı gibi, yüzey sertliğini ve dayanıklılığını iyileştiriyor. Bor aynı zamanda, çimento üretiminde kolemanit olarak da kullanılıyor ve çimento özelliklerini iyileştiriyor. Bor bileşenleri ayrıca, demir dışı metal sanayisinde koruyucu cüruf oluşturucu ve eritmeyi hızlandırıcı madde olarak kullanılıyor. Bu madenin diğer kullanım alanları arasında askeri amaçlı uygulamalar, zırh malzemeleri, aşınmaya dayanıklı makine parçalarının üretimi ve nükleer uygulamalar olarak sıralanabilir. Ancak biz boru en fazla temizlik ürünlerinde görürüz. Anti-fungal ve anti-bakteriyel özelliklere sahip olan ve marka ismi olarak Boron diye adlandırılan ürünler Covid-19 ile mücadele kapsamında el dezenfektanı olarak da karşımıza çıktı.

REZERVLERİN YÜZDE 73’Ü TÜRKİYE’DE

Her ne kadar en büyük üretici Türkiye olsa da bor dünyanın pek çok ülkesinde de yer alıyor. Türkiye’nin yanı sıra ABD, Arjantin, Rusya, Kazakistan, Çin, Bolivya, Peru ve Şili gibi ülkelerde ekonomik boyutta bor yatakları bulunuyor. Türkiye, dünya bor rezervlerinin yüzde 73’üne sahip olup rafine ve tüvenan bor üretiminde lider konumda yer alıyor. Dünya bor üretim kapasitesi 5,7 milyon ton olarak tahmin ediliyor. Türkiye’nin en büyük üretici olduğu pazarda Türkiye’yi ABD, Rusya, Şili, Çin, Peru, Arjantin, Bolivya ve Almanya gibi ülkeler takip ediyor. Dünya bor tüketimlerinin yaklaşık yüzde 84’ü cam, seramik, tarım ve deterjan-temizlik sanayii dallarında değerlendiriliyor.

ÜRETİM İŞLEME PAZARLAMA ETİ MADEN’DE

Türkiye’de bor madenlerinin üretimi, işletilmesi ve pazarlanması, Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü’ne (Eti Maden) tevdi edilmiştir. Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde bulunan bor yataklarında faaliyet gösteren Eti Maden’in bünyesinde bulunan dört İşletme Müdürlüğü (Kırka Bor İşletme Müdürlüğü, Emet Bor İşletme Müdürlüğü, Bandırma Bor ve Asit Fabrikaları İşletme Müdürlüğü, Bigadiç Bor İşletme Müdürlüğü), rafine bor ürünleri üretiyor.

• Kırka Bor İşletme Müdürlüğü, tinkal üretimi yapıyor. Dünya tinkal rezervlerinin yaklaşık yüzde 20’sini ve Türkiye’deki bor rezervlerinin yüzde 25’ini oluşturan bölgede yıllık olarak yaklaşık 3 milyon ton tinkal üretiliyor.

• Emet Bor İşletme Müdürlüğü dünya kolemanit rezervlerinin yaklaşık yüzde 40’ını ve Türkiye’deki rezervlerinin yüzde 55’ini oluşturuyor. Üretilen konsantre kolemanit, değirmenlerde istenilen boyutlarda öğütülerek öğütülmüş ürün haline getiriliyor.

• Bandırma Bor ve Asit Fabrikaları İşletme Müdürlüğü ile Bigadiç Bor İşletme Müdürlüğü, diğer işletmelerin uhdesinde bulunan sahalardan çıkarılan tinkal ve kolemaniti işliyor.

2022’DE 1,18 MİLYAR DOLAR İHRACAT GELİRİ ELDE EDİLDİ

Dünyada ve Türkiye`de bor ürün ve teknolojilerinin geniş bir şekilde kullanımını araştırmak ve geliştirmek için Ulusal Bor Araştırma Enstitüsü bulunuyor. Bu enstitü, 28/03/2020 tarihli Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile faaliyetlerini TENMAK çatısı altında TENMAK BOREN olarak yerine getirmeye devam ediyor. TENMAK BOREN bor ürün ve teknolojilerinin araştırılması, geliştirilmesi ve kullanım alanlarının yaygınlaştırılması amacıyla program ve projeler yürütüyor. Bor ihracatı yaptığımız ülkeler arasında Çin, ABD, Rusya ve Hindistan yer alıyor. 2022 yılında 2.4 milyon ton civarında bor ihracatı yapıldı ve 1,18 milyar dolar kazanç elde edildi.

BORU 300 KAT DEĞERLİ HALE GETİREN YATIRIM İLE İTHALAT DA ÖNLENECEK

Bor ile ilgili madeni çok daha katma değerli hale getirecek yeni yatırımlar da hayata geçiyor. Bu yatırımlardan biri de Bandırma’da hayata geçiyor ve 80 milyon dolarlık yatırımla Çinlilerden anahtar teslim alınan yeni bir tesis kuruluyor. Çinli mühendisler tesisi kurup Türk mühendislere devredecek. Tesis 279 kişiye istihdam sağlayacak. Tanıtımı bu ylın ilk çeyreğinde yapılan ve karbür üretilecek yeni tesiste çıkan cevher, önce borik asite çevriliyor. Açılan Bor Karbür Tesisi’nde borik asit bir miktar karbonla birleştirilecek. 2 bin 400 derecede bir tepkimeye girecek ve bor karbüre dönüşecek. Böylece ürün 300 kat değerleniyor. Bugüne kadar Türkiye borik asiti satıyor ve 35-40 bin dolara bor karbür alıyordu. Uzmanlar tarafından verilen bilgiye göre yıllık ithalat da 350 tondu. Söz konusu tesisin kapasitesi ise bin ton. Bu kapasite ile ithalat önleneceği gibi yeni ihracat geliri de elde edilebilecek. Dünyada hal hazırda yılda 30 bin ton bor karbür tüketimi var. Şimdiye kadar Çin, ABD, Almanya ve Rusya bunu üretiyordu. Söz konusu yatırımın iki yıl içinde bitmesi bekleniyor.

EN FAZLA CAM SEKTÖRÜNDE KULLANILIYOR

Dünya bor rezervlerinin yüzde 73’üne sahip olan Türkiye’de bilinen bor yatakları; Eskişehir – Kırka, Kütahya- Emet, Balıkesir Bigadiç, Bursa-Kestelek’te bulunuyor. Türkiye’de rezerv açısından en çok bulunan bor mineralleri Tinkal ve Kolemanit olarak öne çıkıyor. Türkiye’de Tinkal yatakları Eskişehir – Kırka’da, kolemanit yatakları ise Kütahya – Emet, Balıkesir – Bigadiç ve Bursa – Kestelek’te bulunuyor. Ayrıca, Balıkesir – Bigadiç’te üleksit rezervi mevcut olup Bursa – Kestelek’te zaman zaman Üleksit yan ürün olarak elde ediliyor. Türkiye’de üretim, işletilme ve pazarlanması faaliyetlerini gerçekleştirmekle görevli Eti Maden bünyesinde ağırlıklı olarak Boraks Pentahidrat, Boraks Dekahidrat, Borik Asit, Etidot-67, Bor Oksit, Çinko Borat, Kalsine Tinkal, Susuz Boraks, Öğütülmüş Kolemanit ve Öğütülmüş Üleksit üretilerek yurt içi ve yurt dışı pazarlara sunuluyor. Eti Maden’in 2017’de toplam rafine bor üretim kapasitesi yaklaşık 2,7 milyon tondu. Bor ürünleri Türkiye’de; yüzde 36 cam, yüzde 31 seramik, yüzde 9 temizlik- deterjan, yüzde 7 tarım, yüzde 4 tutkal ve yüzde 14 pay ile diğer alanlarda kullanılıyor.

- İstanbul Sanayi Odası Dergisi’nin Eylül sayısı