Dünyanın İlham Kaynağı El-Cezeri

TUSAŞ tarafından 2 ayda bir yayınlanan "TUSAŞ MAG" dergisinin 113. sayısının tarih bölümünde “Dünyanın İlham Kaynağı: Cezeri” başlıklı yazı alıyor.

"TUSAŞ MAG" dergisinin 113. sayısına, mobil uygulamamızın dergi bölümünden ücretsiz olarak ulaşabilirsiniz.

Dergide yer alan “Dünyanın İlham Kaynağı: Cezeri” başlıklı yazıyı, takipçilerimize sunuyoruz:

Dünyanın İlham Kaynağı: Cezeri

Diyarbakır’ın Cizre ilçesinde dünyaya gelen, gerçekleştirdiği çalışmalar ve ortaya koyduğu eserler sonucunda dünyanın ilk mühendisi olarak kabul gören Müslüman Arabī bilim insanı El-Cezeri’nin 600 yıl öncesine dayanan çalışmalarının, bugünkü sibernetik biliminin temel yapı taşları olduğu ifade ediliyor.

Batı literatüründe her ne kadar Yunan matematikçi Archytas tarafından M.Ö. 300’lü yıllarda buharla çalışan bir güvercin üretilmiş olduğu belirtilse de robotikle ilgili bilinen en eski yazılı kaydın Cezeri'ye ait olduğu sıkça dile getiriliyor.

1136 senesinde Diyarbakır’ın Cizre ilçesinin Tor Mahallesi’nde dünyaya gelen ve 1206 yılında yine aynı ilçede hayatını kaybeden Cezeri, fizik ve mekanik alanlarda pek çok ilke imzasını atarak, sibertenik alanının kurucusu olarak kabul görür. Batı dünyasında Cazari (Gazari) olarak bilinen Ebû'l İz El Cezeri'nin gerçekleștirdiği çalıșmalarla, Leonardo da Vinci'ye ilham kaynağı olduğu da düșünülür.

Lakabını yașadığı șehirden alan El Cezeri, öğrenimini Camia Medresesi’nde tamamlar. Eğitimini tamamlayaran Cezeri ardından, fizik ve mekanik alanlarına yoğunlașır.

Bugünkü sibernetik ve robot biliminde çalıșmalar yapan ilk bilim adamı olan Cezeri'nin yaptığı otomatik makineler günümüz mekanik ve sibernetik bilimlerinin temel tașlarını olușturur. Bu temel tașları "Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap" (El Câmi-u'l Beyn'el İlmî ve El-Amelî'en Nâfi fî Sınâ'ati'l Hiyel isimli eserinde ortaya koyar.

"Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap" adlı eseriyle tatbikata çevrilmeyen her teknik ilmin, doğru ile yanlıș arasında kalacağını ifade eden El-Cezeri, yine aynı kitapta, 50'den fazla cihazın kullanım esaslarını, yararlanma olanaklarını da çizimlerle gösterir. Bilinen 15 kopyasından 10'u Avrupa'nın farklı müzelerinde, beș tanesi Topkapı ve Süleymaniye kütüphanelerinde yer alan bu kitabın özgün kopyası ise günümüze kadar ulașamamıștır.

Kısaca Kitab-ül Hiyel adıyla bilinen "Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap" altı bölümden olușur. Kitabın birinci bölümünde binkam (su saati) ile finkanların (kandilli su saati) saat-ı müsteviye ve saat-ı zamaniye olarak nasıl yapılacağı hakkında on șekil yer alır. İkinci bölümünde çeșitli kap kacakların yapılıșı hakkında on șekil, üçüncü bölümünde ise hacamat ve abdestle ilgili ibrik ve tasların yapılması hakkında on șekil bulunur. Dördüncü bölümde havuzlar ve fıskiyeler ile müzik otomatları hakkında on; beșinci bölümde çok derin olmayan bir kuyudan veya akan bir nehirden suyu yükselten aletler hakkında 5; 6. bölümde birbirine benzemeyen muhtelif șekillerin yapılıșı hakkında 5 șekle yer verir.

Cezeri, ilk hesap makinesinden asırlar önce aynı sistemle çalıșan benzer bir mekanizmayı, geliștirdiği saatte kullanan sadece otomatik sistemler kurar. Otomatik olarak çalıșan sistemler arasında denge kurmayı da bașarır.

"Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap"ta günümüz mekanik ve sibernetik bilimlerinin temel taşlarını oluşturan El Cezeri’nin en önemli eserlerinden biri de Diyarbakır Ulu Camii’de yer alan ünlü Güneş Saati’dir.

Pratik ve el yordamıyla ampirik çalıșmalar yapan Cezeri, cihazların önceden kâğıttan maketlerini inșa edip geometri kurallarından da faydalanır.

Otomatik kontrollü makinelerin ilki sayılan Jacquard'ın otomatik dokuma tezgâhından 600 sene önce değișik haznelerdeki suyun seviyesine göre ne zaman su dökeceğine, ne zaman meyve ve içecek sunacağına karar veren otomatik hizmetçiyi geliștirir.

Bazı makinelerinde hidromekanik etkilerle denge kurma ve harekette bulunma sistemine yönelir. Bazılarında ise șamandıra ve palangalar arasında dișli çarklar kullanarak karșılıklı etkileme sistemini kurmaya çalıșır. Kendiliğinden çalıșan otomatik sistemlerden sonra su gücü ve basınç etkisinden faydalanarak kendi kendine denge kuran ve ayarlama yapan dengeyi olușturması, Cezeri'nin otomasyon alanına sağladığı en önemli katkıdır.